4. ปางทุกรกิริยา
พระพุทธรูปปางนี้เรียกว่า ปางทุกรกิริยา หรือที่ชาวบ้านเรียกกันว่า ปางทรมานกาย เหตุการณ์เกิดขึ้นในถ้ำที่เรียกในปัจจุบันนี้ว่า ดงคศิริ ถ้ำดงคศิริ อยู่ฝั่งตะวันออกของ ตำบลพุทธคยา ณ ถ้ำแห่งนี้เอง ที่ พระมหาสัตว์ได้ทรงบำเพ็ญทุกรกิริยา โดยมีพราหมณ์ห้าคน คือ โกณฑัญญะ วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ อัสสขิ คอยเฝ้าปรนนิบัติ
พระมหาสัตว์ได้ทำทุกรกิริยาเป็นขั้นตอนตามลำดับดังนี้
๑. ทรงกดพระทนต์ด้วยพระทนต์
๒. ทรงผ่อนกลั้นอัสสาสะ ปัสสาสะ
๓. ทรงอดพระกระยาหาร โดยเสวยวันละเล็กละน้อย จนไม่เสวยอะไร เลย จนพระวรกายเหี่ยวแห้ง พระฉวีวรรณเศร้าหมอง ทรงทำถึงขั้นนี้ นับว่าถึงที่สุดแล้วก็ยังไม่บรรลุสัมมาสัมโพธิญาณที่ทรงมุ่งหวัง พอดี ทรงได้คิดขึ้นมา แล้วทรงค้นทางสายกลาง จึงทรงเลิกทุกรกิริยา
เมื่อทรงค้นพบ “ทางสายกลาง” จึงหันมาเสวยพระกระยาหาร ให้มี พละกำลังแข็งแรงต่อไป เป็นเหตุให้ปัญจวัคคีย์ผิดหวัง เข้าใจผิดว่า พระมหาสัตว์คลายความเพียร เวียนมาเป็นคนมักมาก เห็นแก่กินแล้ว จึงชวนกันหนีไปอยู่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน
